EDHE PSE TË FOLURIT ËSHTË NJË GJË E NATYRSHME për qenien njerëzore, nuk ekziston një organ që është i dedikuar ekskluzivisht për të folurit. Syri është i dedikuar për të shikuar, veshi për të dëgjuar, stomaku për të tretur ushqimin, dhe zemra për të pompuar gjakun. Nga ana tjetër, të folurit kërkon një ndërveprim të disa pjesëve të ndryshme të trupit, funksioni primar i të cilave nuk është të folurit. Goja me gjuhën, buzët dhe dhëmbët është disenjuar për të ngrënë dhe për të pirë. Mushkëritë dhe kanali i frymëmarrjes janë të përkushtuara për frymëmarrje.

Madje edhe laringu – vetë kutia e të folurit – nuk është e kufizuar vetëm për fonacion. Ai ka një funksion tjetër, që ka luajtur një rol të rëndësishëm që nga ditët kur paraardhësit tanë zbritën nga pemët. Laringu na ndihmon për të kryer përpjekjet fizike të mëdha.

Për të demostruar se çfarë dëshiroj të them, le të fillojmë me një ushtrim.

Ngrituni. Lidhni gishtat e të dy duarve së bashku para krahërorit tuaj. Merrni frymë thellë. Tani tentoni të ndani duart, por mos i ndani[1]. Tërhiqni fort (por jo aq fort sa të pësoni sulm në zemër). Njësoj, ju mund të futni duart nën skajet e një tavoline të rëndë dhe të tentoni ta ngritni atë lart. Tani relaksohuni.

Çfarë vërejtët derisa ishit duke tërhequr duart? Në mënyrë të qartë, muskujt në krahët dhe duart tuaja ishin të tensionuara. Krahërori dhe shpatullat ishin të ngurtësuar. Gjithashtu mund të keni vërejtur se muskujt në krahërorin dhe abdomenin, deri poshtë pjesës së përparmë të trupit, ishin të shtrënguar. Por çfarë tjetër ka ndodhur?

Provoni përsëri të njëjtin ushtrim. Merrni prapë frymë thellë, tërhiqni duart fort (ose tentoni të ngritni tavolinën), dhe këtë herë kushtoni vëmendje fytit tuaj. Nëse jeni sikurse njerëzit tjerë, ju do të vëreni se fyti juaj nuk është vetëm i tensionuar, por është plotësisht i mbyllur. Aq më tepër, sa më fort t’i tërhiqni duart, aq më fort mbyllet fyti juaj.

Tani provoni të ndjeni se ku në fytin tuaj ka ndodhur kjo mbyllje. Ju do të gjeni se kjo ka ndodhur tamam mbrapa mollës së Adamit, në vendin e njëjtë ku prodhohet zëri juaj – në laring.

Laringu në këtë rast është duke bërë njërën nga detyrat themelore për të cilën është disenjuar. Kjo quhet mbyllje e sforcuar. Kjo është mënyra se si trupi mbyll skajin e epërm të kanalit të frymëmarrjes, për të mbajtur frymën në mushkëri. [2]

Gjatë mbylljes së sforcuar, muskujt e laringut sillen në mënyrë krejtësisht të ndryshme në krahasim me atë se si sillen ato gjatë fonacionit. Fonacioni prodhohet duke i bashkuar butësisht kordat vokale, derisa një rrymë e ajrit kalon përmes tyre. Kjo shkakton që kordat vokale të vibrojnë, duke krijuar tingujt e zërit tonë. Ndërkohë, kordat vokale false (kordat vestibulare), të cilat ndodhen mbi kordat vokale, mbesin të hapura.

Mbyllja e sforcuar, në anën tjetër, arrihet duke shtypur së bashku kordat vokale false dhe kordat vokale. Brendësia e laringut mbyllet fort, si një grusht, duke bllokuar tërësisht rrjedhjen e ajrit. [3] Laringu është disenjuar që të mbyllet me forcë të mjaftueshme për të mbajtur brenda çdo sasi të shtypjes së ajrit që mund të vjen nga mushkëritë.

Tani përsëritni ushtrimin me tërheqje të duarve, dhe kushtoni vëmendje nga afër se çfarë ndodh me pjesën tjetër të trupit. Vëreni tensionin në muskujt e krahërorit. Ata janë të tendosur për ta tërhequr kafazin e krahërorit poshtë, në mënyrë që të bëjnë shtypje në mushkëri.

Çfarë lidhur me muskujt abdominal – ata që janë në pjesën e përparme të trupit, nën kërthizë? A mund të vëreni se si shtërngohen ata? Këta muskuj shtypin mbi zorrët dhe organet tjera në zgavrën e abdomenit, duke i sforcuar ata lart ndaj diafragmës. Me ngritjen e qendrës së diafragmës lart, kjo gjithashtu shton më shumë shtypje në mushkëri.

Dhe çfarë ndodh me mushkëritë? A e ndjeni se ato duket se do të shpërthejnë? Nuk është çudi. Muskujt e krahërorit dhe të abdomenit janë duke bërë çdogjë që nxjerrin ajrin me forcë jashtë mushkërive. Në të njëjtën kohë, laringu është tendosur aq shumë për ta mbajtur frymën të bllokuar brenda. Si rezultat, shtypja e ajrit në mushkëri bëhet gjithnjë e më e madhe.

Çfarë është duke ndodhur? Dhe pse?

Ju jeni duke kryer një manovër Valsalva. Ky është një funksion normal i trupit që ndodh në të gjithë qeniet e shëndetshme njerëzore kur ata ushtrojnë një përpjekje të madhe fizike. [4] Edhe pse shumica e njerëzve nuk i kushton vëmendje kësaj, manovra Valsalva ka qenë e njohur për shkencën mjekësore për më shumë se dyqind vjet. Emrin e ka marrë sipas Antonio Maria Valsalva, një anatomisti italian që ka jetuar nga 1966 deri më 1723.

Kur ne kryejmë manovrën Valsalva, ne bllokojmë pjesën e epërme të kanalit të ajrit derisa ne shtrëngojmë muskujt  krahërorit dhe abdomenit për bërë shtypje në mushkëri. Kjo ka efektin e njëjtë si shtrydhja e tullumbacës pjesërisht të fryrë. Fillimisht, tulllumbacja duket e butë, por duke e rritur shtypjen e ajrit duke e shtrydhur atë, tullumbacja bëhet gjithnjë e më e fortë. Kur ne kryejmë manovrën Valsalva, është njësoj si shtypja e një tullumbace brenda krahërorit tonë.

Ajri me shtypje jep fortësi dhe ngurtësi. Ne të gjithë jemi të familjarizuar me ato lodrat e fryra prej gomës, të cilat janë të buta kur ato nuk kanë shumë ajër. Por kur i fryjmë me shumë ajër, ato ngurtësohen; ato qëndrojnë në këmbë dhe marrin formën e vet. Goma e shfryrë nuk mund të bëj asgjë. Por kur ajo është e mbushur me ajër me shtypje, ajo mund të mbaj një automjet që peshon me qindra kilogramë. Njësoj, kur ne krijojmë shtypje në mushkëri duke e kryer manovrën Valsalva, trupi ynë është më i fortë, më i ngurtë dhe mund të kryej në mënyrë më efikase përpjekjet e mëdha.

A keni vërejtur se si peshëngritësi “e mban frymëmarrjen e tij” derisa tendoset për të ngritur peshat e rënda mbi kokën e tij? Ai është duke kryer manovrën Valsalva. Shtypja e ajrit në mushkëritë e tij e mban krahërorin dhe supet e tij më të forta dhe më të ngurta, duke i dhënë më shumë mbështetje krahëve të tij. Në këtë mënyrë, ai mund të orientoj të gjithë energjinë e tij drejt ngritjes së peshave lart. Në të kundërtën, një sasi e energjisë do të humbej derisa krahërori dhe supet e tij do të lëshoheshin poshtë. (Megjithatë, ju lutem vëreni se kryerja e manovrës Valsalva derisa ngrisim peshat nuk rekomandohet dhe mund të rezultoj në sulm në zemër).

Duke përdorur manovrën Valsalva, ne mbajmë dhe rëndojmë trungun e trupit tonë. Kjo i ndihmon duarve dhe këmbëve për të kryer shumë lloje të detyrave të vështira, si ngritje, shtyrje, tërheqje, kanotazh, alpinizëm dhe shtypje teposhtë me këmbët tona. Herën e ardhshme kur të kryeni ndonjë nga këto aktivitete, vëreni se si laringu juaj mbyllet instiktivisht. Ju jeni duke kryer manovrën Valsalva.

Kjo nuk do të thotë se ju duhet të përdorni manovrën Valsalva kur bëni përpjekje të mëdha. Nëse ju mendoni me vetëdije lidhur me këtë, ju mund t’i thoni trupit tuaj që mos të mbyll laringun derisa jeni duke tërhequr, shtyrë, etj. Manovra Valsalva vetëm na ndihmon t’i kryejmë ato punë më me forcë.

Manovra Valsalva gjithashtu mund të na ndihmoj të kryejmë lloje tjera të funksioneve të trupit, si p.sh. jashtëqitja, urinimi dhe lindja e foshnjës. [5] Në këto aktivitete, ne shtërngojmë muskujt e abdomenit në përpjekje për të shtyrë gjërat e ndryshme jashtë zgavrës së abdomenit. Laringu mbyllet natyrshëm, për të mbajtur ajrin në mushkëri. Ajri me shtypje që rezulton nga kjo, ndihmon që të stabilizohet diafragma, ashtu që shtypja abdominale të orientohet teposhtë në mënyrë më efikase. Ky aktivitet më së shpeshti ndodh kur një person tenton të sforcoj jashtë mbetjet nga zorra.

Po e theksojmë përsëri, se manovra Valsalva nuk është absolutisht e domosdoshme për jashtëqitje. Ju mund të zgjidhni me vetëdije për të mbajtur laringun të hapur, nëse dëshironi.[6] Ekzistojnë muskuj tjerë në abdomen që kanë mundësi të lëvizin zorrët vetvetiu. Manovra Valsalva thjesht na lejon të përdorim forcë shtesë teposhtë, gjatë përpjekjes për të ndihmuar që të kryhet kjo punë.

Kur kemi ndërmend të kryejmë jashtëqitjen, muskujt e zorrës së drejtë (rektal) dhe anal relaksohen, në këtë mënyrë duke lejuar që lëvizjet e zorrëve të nxjerrin jashtë mbetjet. Megjithatë, kur nuk kemi ndërmend jashtëqitjen, këta muskuj shtërngohen gjatë manovrës Valsalva, për të parandaluar zbrazjen aksidentale të zorrëve. Mbrojtësi kryesor është muskuli puborektalis. Ai formon një rrip përrreth rektumit – gypit që bart materialin e mbetur nga zorra në anus. Kur të shtërngohet muskuli puborektalis, ai bllokon rektumin që të mos dal asgjë jashtë tij. [7]

Të gjithë muskujt që i diskutuam – muskujt e laringut, të krahërorit, të abdomenit dhe të rektumit – janë të lidhur mes vete si një “ekip” përmes sistemit nervor. Ata koordinohen në mënyrë neurologjike për t’u tkurrur në të njëjtën kohë gjatë kryerjes së manovrës Valsalva. Kur njëri nga këta muskuj tkurret, atëherë të gjithë tkurren – përveq kur ne me vetëdije i’u themi që mos ta bëjnë këtë. Dhe ata të gjithë tentojnë të tkurren me të njëjtën shkallë të forcës, në përpjestim me njëri-tjetrin.[8]

Prandaj, ne do t’i referohemi këtij ekipi të muskujve si një njësi e vetme e koordinuar, të quajtur mekanizmi Valsalva. Ky është mekanizmi që e përdorim për të kryer manovrën Valsalva.

A mund të jetë ky mekanizmi fizik që është i përfshirë në belbëzim?

Siq është diskutuar, edhe rrethanat edhe simptomet e belbëzimit janë të lidhura me përdorimin e forcës. Ne tentojmë të belbëzojmë më shumë, kur ndjejmë se nevojitet të “provojmë fort” dhe të përdorim forcë shtesë gjatë të folurit. Ngjashëm, belbëzimi shpesh karakterizohet me forcën dhe përpjekjet e tepërta gjatë tentimit për të folur. Prandaj, mund të presim që mekanizmi fizik që është i përfshirë në belbëzim duhet bëj diçka që ka lidhje me përdorimin e forcës dhe bllokimin e sforcuar të rrjedhjes së ajrit. Mekanizmi Valsalva në mënyrë të dukshme i plotëson këto kërkesa.

Manovra Valsalva gjithashtu është e lidhur edhe me përgjigjen tonë instiktive ndaj anksiozitetit. Ajo ndodh automatikisht si pjesë e reagimit “lufto-ik-shtangu” ndaj situatave të frikshme.

Ne gjithashtu vërejtëm se belbëzimi shpesh karakterizohet me vështirësi ose vonesa në fonacion. Kjo sugjeron që mekanizmi fizik i belbëzimit duhet të ketë ndonjë efekt në laring. Përsëri, mekanizmi Valsalva e plotëson këtë kriter.

Siq e kemi parë, mekanizmi Valsalva është i disenjuar mirë që të na ndihmoj gjatë përdorimit të përpjekjes fizike dhe gjatë sforcimit të lëvizjes së zorrëve. Megjithatë, ai definitivisht nuk është i disenjuar që të na ndihmoj për të folur dhe për t’i sforcuar fjalët të dalin jashtë. Përkundrazi, ai e bllokon rrjedhjen e ajrit që nevojitet për të folur dhe shkakton që laringu të shtërngohet si një grusht.

Megjithatë, ka ende për të sqaruar. Deri tani, ne kemi diskutuar vetëm se si mbyllet laringu gjatë manovrës Valsalva. Derisa kjo mund të sqaroj bllokimin e belbëzimit që ndodh në laring, si mund t’i sqarojmë bllokimet e belbëzimit që ndodhin në gojë?

Ne mund ta zgjidhim shpejt këtë mister duke u kthyer mbrapa te ushtrimi i tërheqjes së duarve ose të ngritjes. Merrni frymë thellë, por para se të filloni të tërhiqni duart tuaja për t’i ndarë ose për të ngritur tavolinën, bashkoni buzët tuaja si kur dëshironi të thoni tingullin p, si në “patate”. Tani filloni të tërhiqni duart që t’i ndani ose filloni të ngritni tavolinën.

Çfarë vëreni lidhur me buzët tuaja? Shumica e njerëzve kuptojnë se buzët bashkohen duke u shtërnguar fort. Sa më shumë që të tërhiqni duart ose të ngritni tavolinë, aq më shumë mbyllen buzët.

Tani shikoni se çfarë ndodh kur të shtypni majën e gjuhës ndaj mishit të dhëmbëve që ndodhen lart përpara, si gjatë thënies së tingullit t, si në “tavolina”. Merrni frymë thellë dhe filloni të tërhiqni ose të ngritni. Me siguri do të kuptoni se maja e gjuhës shtypet gjithnjë e me më shumë forcë.

Në fund, prekni me shpinën e gjuhës majën e gojës, si gjatë thënies së tingullit k, si në “këmbë”. Merrni frymë thellë dhe përsëri tërhiqni ose ngritni. Tani shpina e gjuhës është duke shtypur me forcë.

A ju duken të njohura këto mbyllje të sforcuara?

Në të gjitha rastet, ju jeni duke kryer manovrën Valsalva, por ju jeni duke përdorur buzët ose gjuhën, në vend të laringut, për të mos lejuar që ajri të dal jashtë. Buzët dhe gjuha e luajnë rolin e njëjtë si më herët laringu, duke u shtërnguar shumë e më shumë për të bllokuar shtypjen e ajrit në mushkëri. Prandaj, buzët dhe gjuha mund të bëhen gjithashtu pjesë e mekanizmit Valsalva.

Se a janë buzët, gjuha ose laringu që kryejnë mbylljen varet se cila e pengon e para rrjedhjen e ajrit. Nëse filloni me buzët e mbyllura, atëherë buzët e marrin rolin për mbyllje të sforcuar gjatë manovrës Valsalva. Ngjashëm, nëse një pjesë e gjuhës fillimisht e ndalon rrjedhjen e ajrit, atëherë pjesa e njëjtë e gjuhës do të vazhdoj të shkaktoj shtypje gjatë manovrës Valsalva. Sa më shumë që muskujt e krahërorit dhe të abdomenit tentojnë të sforcojnë ajrin jashtë, aq më shumë buzët, gjuha ose laringu shtypin, duke tentuar që ta bllokojnë ajrin brenda. Sa më shumë që tentoni të kaloni nëpër këtë bllokim, aq më i fortë bëhet bllokimi. Kjo është mënyra si vepron mekanizmi Valsalva.

A është kjo dukshëm e ngjashme me bllokimet e sforcuara që ndodhin gjatë belbëzimit?

A është e mundur që mekanizmi Valsalva disi të aktivizohet kur personi që belbëzon tenton të flas, duke shkaktuar këto bllokime të sforcuara? A mundet mekanizmi Valsalva të ndërhyj me të folurit në mënyra tjera – siq është pengimi i fonacionit? Këto mundësi do të shqyrtohen në kapitujt e ardhshëm.

[1] Ky ushtrim në mjekësi njihet si “manovra e Jendrassik-ut”. Efekti i tij është të stimuloj manovrën e Valsalvës. Lastovka, 1970.

[2] Fink, 1975, fq 85-100; Fink dhe Demarest, 1978, fq.45-63.

[3] Siq vërehet nga Ardram dhe Kemp, 1967, fq. 381, “laringu mbyllet nga brendësia e kordave vestibulare (kordave vokale false) në nivelin e kordave vokale; barkushet laringeale janë të fshehura.” Fink dhe Demarest, 1978, fq. 47, përmbledh dallimet mes mbylljes së sforcuar dhe fonacionit si vijon:

“Derisa mbyllja fonatore kufizohet në mbylljen e glotisit, pra ndajvënies së kordave vokale nga paraqitja e kërceve aritenoide, mbyllja e sforcuar nënkupton edhe ndajvënien e kordave vestibulare (kordave vokale false) dhe bazës së kërceve kunjore nga muskujt tiroaritenoid, si dhe një sasi të ndryshme të ndajvënies së kordave tirohioide mediane në majën e kordave vestibulare të afruara.”

[4] Carlson, Johnson dhe Cavert, 1961, fq. 262; Ardran dhe Kemp, 1967; Fink, 1973; Fink, 1975, fq. 89-92; Fink dhe Demarest, 1978, fq. 45-63.

[5] Dickson dhe Maue-Dickson, 1982, fq. 135.

[6] Ardran dhe Kemp, 1967, fq. 381.

[7] Fink, 1975, fq. 99.

[8] Fink, 1975, fq. 93-97; Fink dhe Demarest, 1978, fq. 46.

Pjesë nga libri “Të kuptuarit dhe kontrollimi i belbëzimit – një qasje plotësisht e re e bazuar në hipotezën Valsalva” nga William D. Parry

Copyright © 2013 by William D. Parry

TË FOLURIT ËSHTË PROCESI i shndërrimit të mendimeve në zë. Ai fillon me qëllimin tonë për të komunikuar. Ne i zgjedhim idetë që dëshirojmë t’i shprehim. Ne zgjedhim fjalët e duhura për t’i transmetuar ato ide. Ne e dijmë se si ato fjalë supozohet se do të tingëllojnë. Tani ne duhet të përdorim të gjitha pjesët e mekanizmit tonë të të folurit, të përshkruar në kapitullin e kaluar, për t’i prodhuar ata tinguj. Por si?

Siq do të përshkruhet në kapitujt pasardhës, pjesë të caktuara të trurit krijojnë programe motorike neurologjike për lëvizje të caktuara që kërkohen gjatë prodhimit të të folurit. Përmes procesit që quhet akordimi neuromotorik, truri përgadit muskujt e duhur për të reaguar kur ata pranojnë sinjalin shkrepës për lëvizje të caktuara.

Prodhimi fizik i të folurit përfshin katër elemente themelore:

• Frymëthithjen – në të cilën ajri futet në mushkëri.
• Rrjedhjen e ajrit jashtë – në të cilën ajri nxirret jashtë nga mushkëritë dhe kalon nëpër laring dhe gojë.
• Fonacionin – vibrimin e kordave vokale në laringun tuaj me kalimin e ajrit përmes tyre, duke prodhuar tingujt e zërit tuaj.
• Artikulimin – lëvizjet e buzëve, gjuhës dhe pjesëve tjera të traktit vokal, të cilat formojnë zgavra orale për të formuar zanoret, dhe të cilat pjesërisht ose përkohësisht e ndalojnë rrjedhjen e ajrit në mënyra të ndryshme për të krijuar bashkëtingëllore të caktuara.

Rrjedhja e ajrit

Në kapitullin e kaluar kemi shqyrtuar se si aparati i frymëmarrjes shkakton rrjedhjen e ajrit që e mundëson të folurit tonë. Frymëmarrja ka dy hapa themelor: frymëthithjen dhe frymënxjerrjen. Para se të flasim, ne së pari duhet të thithim ajrin për të mbushur mushkëritë me ajër, i cili na nevojitet për rrjedhjen e ajrit.

Siq kemi mësuar, frymëthithja është e vetmja pjesë e frymëmarrjes që kërkon aktivitet muskular. Derisa ne e thithim frymën, diafragma në formë të kupolës, e cila ndan zgavrën e krahërorit prej zgavrës së abdomenit, tkurret ashtu që qendra e saj lëviz teposhtë. Në të njëjtën kohë, muskuj të caktuar tkurren në krahëror, duke e rritur kafazin e krahërorit. Te dy këto lëvizje shkaktojnë që zgavra e krahërorit të rritet në madhësi. Me rritjen e hapësirës, shtypja e ajrit në mushkëri bëhet më e vogël se e ajrit përjashta. Si rezultat, ajri thithet brenda në mushkëri. Derisa kjo ndodh, laringu ynë mbetet i hapur gjerësisht, duke lejuar që ajri të rrjedh lirshëm.

Rrjedhja e ajrit të të folurit prodhohet gjatë nxjerrjes së frymës. Të gjithë tingujt e të folurit krijohen dhe barten nga rrjedhja e ajrit përjashta.  Nuk ka zë pa lëvizje të ajrit. askush nuk mund të flas derisa e mban frymën.

Derisa ne e nxjerrin frymën jashtë, muskujt e krahërorit dhe diafragma relaksohen ngadalë, duke lejuar që zgavra e krahërorit dhe mushkëritë të tkurren në madhësinë e tyre të zakonshme. Duke u zvogluar zgavra e krahërorit, shtypja e ajrit në mushkëri bëhet më e madhe se ajri përjashta. Rrjedhimisht, ajri tani rrjedh jashtë mushkërive, sikurse ajri që lëshohet nga tullumbacet. Ajri rrjedh përpjetë përmes laringut.

Për të nxjerrë frymën nuk kërkohet as forcë, as përpjekje. E gjitha që duhet të bëni është të relaksoheni. Rezultati është rrjedhja pasive e ajrit.

Siq është theksuar edhe më herët, është e mundur që të rritet forca e rrjedhjes së ajrit duke tkurrur muskujt abdominal. Këta muskuj forcohen përreth zorrëve dhe organeve tjera në zgavrën e abdomenit, duke i sforcuar ata përpjetë ndaj pjesës së poshtme të diafragmës. Kjo e shtyn diafragmën lart në zgavrën e krahërorit, duke e rritur shtypjen e ajrit në mushkëri. Është edhe një grup i muskujve të krahërorit të cilët mund të veprojnë për të zvogluar kafazin e krahërorit, duke shtuar shtypje shtesë në mushkëri. Si rezultat është nxjerrja e frymës me forcë.

Fonacioni

Ajri që del jashtë nëpër laringun e hapur shkakton shumë pak zë. Për t’u prodhuar zëri, kordat vokale në laring duhet të afrohen së bashku në atë mënyrë që ato do të vibrojnë me kalimin e ajrit përmes tyre. Ky vibracion quhet fonacion. Ju në të vërtetë mund të ndjeni laringun duke vibruar nëse e prekni fytin tuaj, afër mollës së Adamit, derisa jeni duke bërë një tingull të zëshëm.

Truri përgadit laringun për fonacion përmes procesit neurologjik që quhet akordim para fonacionit. Ky përgadit muskuj të caktuar të laringut për të bashkuar kordat vokale në kohën e duhur dhe me sasi të duhur të tensionit kur të pranohet sinjali shkrepës.

Siq kemi parë në kapitullin e mëhershëm, kordat vokale janë të ankoruara së bashku në skajet e përparme – d.m.th. kah pjesa e përparme e fytit. Në mënyrë që të shkaktohet fonacioni, skajet e brendshme të kordave vokale duhet të vendosen në pozicion të mbyllur. Kjo bëhet përmes disa muskujve shumë të vegjël në laring që lëvizin së bashku kërcin aritenoid dhe e bllokojnë në një pozicion. Muskuj të tjerë i japin kordave vokale tensionin e duhur që nevojitet për vibracion. Muskuj tërësisht të tjerë përdoren për të hapur kordat vokale.

Tani për tani, nuk ka nevojë të listojmë të gjithë këta muskuj sipas emrave. Megjithatë, do të ishte e dobishme nëse ne e kemi ndjenjën se si veprojnë ata. Filloni duke shkaktuar rrjedhjen lineare të frymës së pazëshme. Pa e ndalur frymën tuaj, shndërroni atë në tingullin “aah”. Mandej lejoni që fryma juaj të bëhet e pazëshme përsëri. Kur keni dëgjuar zërin, kordat vokale kanë qenë të bashkuara. Kur frymëmarrje ka qenë e pazëshme, kordat kanë qenë të hapura.

A i keni ndjerë lëvizjet në laringun tuaj? A i keni ndjerë kordat vokale se si mbyllen dhe hapen? Vazhdoni të praktikoni lëvizjen e kordave vokale derisa të familjarizoheni me atë se ku gjinden ato dhe si ndjehen ato.

Gjatë të folurit, kordat vokale hapen dhe mbyllen shpejt për të kyqyr ose çkyqur zërin, varësisht se a prodhohet tingulli i zëshëm apo i pazëshëm. Tingujt e zëshëm përfshijnë të gjitha zanoret – në gjuhën shqipe shkronjat a, e, ë, i, o, u dhe y. Fonacioni gjithashtu nevojitet për bashkëtingëlloret e zëshme – duke përfshirë tingujt në gjuhën shqipe b, d, dh, g, gj, l, ll, m, n, r, v, xh, z dhe zh.

Disa nga bashkëtingëlloret janë të pazëshme; ato e përdorin rrjedhjen e ajrit pa fonacion. Këtu përfshihen tingujt në gjuhën shqipe për shkronjat c, ç, f, h, k, p, q, s, t dhe th. Derisa prodhohen këta tinguj, kordat vokale do të hapen për për të ndërprerë përkohësisht fonacionin. Mandej ato mbyllen prapë për të shkaktuar zërin për pjesën tjetër të fjalës.

Është me rëndësi të vërehet që gjatë të folurit normal, ka shumë pak përpjekje muskulare që ndodh në laring. Muskujt në vetvete nuk kanë forcë për të shkaktuar që të vibrojnë kordat vokale.  E gjitha çfarë bëjnë ata është lëvizja e kordave vokale brenda dhe jashtë rrugës së rrjedhjes së ajrit, dhe përshtatja e tensionit. Vibracioni shkaktohet nga rrjedhja e ajrit, që është rezultat i relaksimit të krahërorit dhe diafragmës.

Artikulimi

Derisa rrjedhja e ajrit, tani gumëzhima me fonacion, kalon sipër në faring dhe gojë, ajo formësohet në tinguj karakteristik të fjalëve të cilat i flasim. Ky proces i formësimit quhet artikulim.

Shumica e artikulimit bëhet në gojë. Qiellza e butë ose velumi – zgjatja muskulare mbrapa qiellzës së fortë – zakonisht është e ngritur gjatë artikulimit, duke e bllokuar zgavrën e hundës që të pengoj kalimin e ajrit nëpër hundë.

Një lloj i artikulimit është formësimi i tingujve zanorë. Kjo bëhet duke e ndryshuar madhësinë dhe formën e zgavrës orale duke i vendosur gjuhën dhe buzët në pozita të ndryshme. Për shembull, ne themi “u” duke e ngritur gjuhën afër pjesës së mbrapme së gojës dhe duke i rrumbullakësuar buzët si një rreth i vogël. Kur ne themi “i”, gjuha ngritet afër pjesës së përparme të gojës dhe buzët shpalosen gati si për një buzëqeshje. (Ndoshta kjo është arsyeja pse fotografët i thonë klientëve të tyre për të thënë “cheese”). Kur ne themi “a”, gjuha lëshohet poshtë dhe buzët hapen. (rrjedhimisht, kjo është e dobishme për t’u thënë kur mjeku dëshiron të ketë një shikim më të mirë të fytit tonë).

Një lloj tjetër i artikulimit përfshin mënyra të ndryshme përmes të cilave ne krijojmë tinguj bashkëtingëllor.  Bashkëtingëlloret mund të shikohen si një gurgullimë e lehtë e shkaktuar nga buzët dhe gjuha gjatë rrjedhjes së ajrit.

Edhepse shumica e njerëzve nuk i kushton shumë vëmendje kësaj, ekpertët e gjuhës i kanë nxjerr vetes telashe me klasifikimin e secilës prej bashkëtingëlloreve sipas vendit të artikulimit në gojë ose nga mënyra se si prodhohet tingulli. Terminologjia e përdorur mund të ndryshoj, por përshkrimi si më poshtë i tingujve bashkëtingëllor mund t’ju jap një ide më të përgjithshme.

Një bashkëtingëllore klasifikohet si buzore (labiale) nëse ajo shkaktohet nga të dy buzët (si p.sh. p, b dhe m); buzore-dhëmbore (labio-dentale) nëse shkaktohet nga një buzë dhe dhëmbët (f dhe v), dhëmbore (dentale) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj dhëmbëve (dh dhe th); hojëzore (alveolare) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj mishit të dhëmbëve (d, t, l, n, r, s dhe z); qiellzore (palatale) nëse shkaktohen nga gjuha ndaj qiellzës së fortë (sh dhe zh); prapaqiellzore (velare) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj qiellzës së butë (k dhe g);  dhe glotale nëse shkaktohet nga laringu (h).

Sipas përshkrimit të mënyrës së artikulimit, bashkëtingëlloret zakonisht klasifikohen si stopuese (ose “shpërthyese”), fërkimore, afrikate, likuide dhe hundore. Likuidet mund të referohen edhe si gjysmë-zanore.

Bashkëtingëlloret stopuese ose shpërthyese (p, b, t, d, k dhe g) shkaktohen nga bllokimi i shkurtër i rrjedhjes së ajrit, ashtu që shtypja e ajrit të rritet pak, dhe mandej një lëshim i befasishëm përmes një zëri të hovshëm. Bllokimi mund të bëhet me anë të bashkimit të buzëve (si p dhe b), me anë të majës së gjuhës ndaj mishit të sipërm të dhëmbëve (si t dhe d), ose me anë të shpinës së gjuhës ndaj qiellzës së butë (si k dhe g).

Gjatë artikulimit të bashkëtingëlloreve fërkimore (f, v, th, dh, s, z, sh, zh dhe h), rrjedhja e ajrit bllokohet vetëm pjesërisht. Duke dalë ajri jashtë, krijohet një zë fërshëllues nëse bashkëtingëllorja është e pazëshme  ose një zë vibrues nëse bashkëtingëllorja është e zëshme. Fërshëllimat ose vibrimet e ndryshme dallojnë varësisht se a kalon ajri mes buzës së poshtme dhe dhëmbëve (si në f dhe v), gjuhës dhe dhëmbëve (th dhe dh), gjuhës dhe mishit të dhëmbëve (s dhe z), ose gjuhës dhe qiellzës (sh dhe zh).

Tinguj fërshëllues krejt të tjerë artikulohen nëse ngushtimi nuk bëhet në gojë, por në laring, si për tingullin h. Tingulli h është tingull i pazëshëm dhe artikulohet derisa kordat vokale janë të hapura dhe kordat vokale false (kordat vestibulare) janë pjesërisht të mbyllura. Kjo është ngjashëm me atë që ndodh gjatë pëshpëritjes.

Bashkëtingëlloret afrikate – ç dhe xh – janë kombinim i bashkëtingëlloreve stopuese dhe fërkimore. Dallimi i vetëm mes tyre është se ç është e pazëshme dhe xh është e zëshme.

Bashkëtingëlloret likuide (l dhe r) artikulohen  duke vendosur një pjesë të gjuhës ndaj mishit të dhëmbëve dhe duke lejuar që fryma e zëshme të kaloj përmes hapësirës së hapur. Gjatë artikulimit të tingullit l, kontakti bëhet nga maja e gjuhës. Për tingullin r, anët e gjuhës mblidhen dhe prekin mishin e dhëmbëve.

Bashkëtingëlloret hundore (m, n dhe ng) tingëllohen përmes hundës. Për të arritur këtë, qiellza e butë lëshohet poshtë për t’i lejuar rrjedhjes së ajrit të zëshëm të kaloj përmes zgavrës së hundës. Në të njëjtën kohë, goja mbyllet nga buzët (m), nga gjuha dhe mishi i dhëmbëve (n), ose nga gjuha dhe qiellza e butë (ng). Këto janë bashkëtingëlloret e vetme për të cilat qiellza e butë nuk ngritet për të bllokuar zgavrën e hundës.

Jo i gjithë artikulimi bëhet në gojë. Laringu përdoret gjithashtu për të dhënë një efekt stopues për zanoret që janë në fillim të fjalëve. Ky lloj i artikulimit të zanoreve është i njohur si coup de glotte, ose “atak glotal”. Ne do t’i referohemi kësaj si ndalesë glotale. Kordat vokale dhe kordave vokale false bllokojnë përkohësisht rrjedhjen e ajrit, në mënyrë që të krijohet një shtypje e ajrit. mandej ajri lëshohet papritmas në një hov të vogël të fonacionit, i cili thekson fillimin e tingullit zanorë.

Gjatë të folurit normal, ndodh një mbivendosje gjatë prodhimit të tingujve, që quhet ko-artikulim. Derisa një bashkësi e muskujve është duke prodhuar një tigull, bashkësia e muskujve tjerë është pothuajse e gatshme për të prodhuar tingullin pasardhës. Vëreni, për shembull, dallimin në formën e buzëve tuaja kur formoni tingullin b në fjalët bir dhe në burrë. Fillimisht, buzët janë të gjëra, pothuajse të përgaditura për tingullin “i”. Në rastin e dytë, ato janë të mbledhuar, të gatshme për të formuar “u”.

Ose provoni beg dhe bretk. Në të parën, ju e artikuloni b me gjuhën e rrafshuar. Në të dytën, anët e skajshme të gjuhës janë pothuajse të ngritura për t’u përgaditur për tingullin r.

Përmbledhje

Tani ne duhet t’i përmbledhim së bashku: rrjedhja e butë dhe e lehtë e ajrit; laringu i relaksuar, me kordat vokale të gatshme për t’u mbyllur menjëherë kur nevojitet për të prodhuar fonacion; gjuha dhe buzët që lëvizin butësisht prej një pozicioni në tjetrin. Të folurit normal është vetëm një sekuencë e lëvizjeve. Ajo kërkon shumë pak përpjekje. Saherë që gjuha ose buzët bllokojnë përkohësisht rrjedhjen e ajrit, ato preken butësisht dhe e lëshojnë shpejt ajrin, pa forcë ose përpjekje, dhe pa shkaktuar shumë shtypje të ajrit.

Nëse të folurit duhet të jetë i lehtë, atëherë pse personat që belbëzojnë e bëjnë atë të vështirë? Pse përpjekja është aq e dukshme, duke shtërnguar buzët dhe gjuhën me aq forcë, dhe duke shkaktuar shtypje të ajrit derisa ai të bëhet pothuajse i skuqur? Pse, gjatë tentimit për të sforcuar fjalët të dalin jashtë, ai bën çdogjë në fuqinë e tij për të bllokuar fjalët brenda?

A mund të jetë se pjesë të caktuara të mekanizmit tonë të të folurit kanë funksione biologjike tjera që aktivizohen kur personi që belbëzon tenton të flas? A mund të jetë që këto funksione bëhen konfuze me procesin e të folurit në atë mënyrë që e bën të folurit të vështirë?

Në kapitullin e ardhshëm do të shqyrtojmë një mundësi të tillë.

Pjesë nga libri “Të kuptuarit dhe kontrollimi i belbëzimit – një qasje plotësisht e re e bazuar në hipotezën Valsalva” nga William D. Parry

Copyright © 2013 by William D. Parry

SHIKIMI I BUZËVE të një folësi të rrjedhshëm është një argëtim mahnitës për dikë që belbëzon. Sa shpejt që lëvizin ato! Sa butë që preken mes vete ato! Sa lehtë duket e gjithë kjo! Çfarë mund të jetë sekreti i kësaj?

Natyrisht, ne e dijmë se të folurit është shumë më tepër se lëvizja e buzëve, ose madje edhe e gjuhës. Këto janë vetëm pjesët më të jashtme, të dukshme të mekanizmit të të folurit. Pa marrë parasysh se sa shumë përpjekje bëjmë me buzët ose gjuhën, ato nuk prodhojnë të folurit vetvetiu. Përveç kësaj, neve na nevojitet zëri, neve na nevojitet rrjedhja e ajrit. Prandaj, për të kuptuar mekanizmin e të folurit, ne duhet të shkojmë përtej buzëve, përtej gojës, thellë në trupin tonë.

Tani ne do të shqyrtojmë komponentet e ndryshme të mekanizmit të të folurit – “shpellat dhe tunelet” e gojës, fytit dhe mushkërive – për të zbuluar burimin e të folurit.

Ne filluam me shqyrtimin e buzëve të një folësi të rrjedhshëm. Ato hapen, mbyllen, mblidhen dhe zgjerohen, duke ledhatuar butësisht fjalët që dalin prej tyre. Buzët nuk mbyllen fort, por butë dhe shkurtë, si gjatë një puthje të rastësishme. Mbrapa buzëve janë dhëmbët. Nuk ka kafshim ose shtërngim të dhëmbëve. Nofulla lëviz butësisht, në mënyrë të relaksuar. Ne mund të ndjejmë dëpërtimin e ajrit.

Mbrapa dhëmbëve është gjuha – një masë muskulore e mishit që lëviz vazhdimisht, valëzohet dhe ndryshon format. Ne e vërejmë se si maja e gjuhës nganjëherë prek majën e dhëmbëve të sipërm. Nganjëherë ajo prek kulmin e dhëmbëve (kulmi alveolar, ose mishi i dhëmbëve) mbi dhëmbë. Nganjëherë, mesi ose shpina e gjuhës ngritet lart për të takuar kulmin e gojës, që quhet qiellza e fortë. Megjithatë, kontakti mes gjuhës dhe pjesëve tjera të gojës është i shkurtë dhe i butë.

Edhe më mbrapa, kulmi i gojës bëhet qiellzë e butë ose velum – një zgjatje muskulare e qiellzës së fortë. Ajo përfundon në njerith (uvula), projeksioni në formë hinke që e shohim që varet poshtë në fund të gojës. Velumi mund të lëviz poshtë dhe lart, që të mbyll ose hap korridorin mes zgavrës së hundës dhe pjesës së sipërme të fytit, që quhet faring.

Duke shikuar poshtë faringut mbrapa gjuhës, ne shohim që ajo dërgon në dy korridore. Nga pjesa e brendshme është kanali i ushqimit, që quhet ezofag, i cili dërgon në stomak.

Tuneli nga pjesa e jashtme dërgon në laring – një kutie me formë të çuditshme të kërcejve dhe muskujve, që lëviz vazhdimisht në mënyra të ndryshme. Në maje është një kapak në formë të gjuhës, epigloti. Ky e mbyll kulmin e laringut gjatë përtypjes, për të parandaluar ushqimin që të shkoj aksidentalisht në kanalin e frymëmarrjes. Gjatë të folurit, ai hapet.

Duke vazhduar më poshtë në laring, ne kalojmë përmes dy zgjatjeve, që quhen kordat false vokale ose kordat vestibulare. Përfundi tyre është një pamje e mahnitshme. Ne shohim atë që duken si dy buzë, që janë të ankoruara së bashku në pjesën e përparme, dhe të cilat hapen dhe mbyllen në pjesën e mbrapme. Këto janë kordat e vërteta vokale (që në gjuhen popullore quhen “kordat vokale”). Mbaresat e pasme të tyre – ato që janë në pjesën e mbrapme – janë të bashkuara në dy pjesë të vogla kërcore, që quhen kërce aritenoide, të cilat lëkunden duke u hapur dhe mbyllur si një portë e vogël. Kur kordat vokale janë të hapura, hapja (që quhet glotis) është në formë të shkronjës V. Kur kordat vokale mbyllen, glotisi redukohet në vetëm një prerje.

Kordat vokale janë të afta për t’u hapur dhe mbyllur pothuajse njëkohësisht. Derisa ato janë të hapura, nuk ka zë – por vetëm një vrull i ajrit nga poshtë. Kur ato janë në pozitë të mbyllur, ato ende lejojnë një çarje të vockël sa për të kaluar ajri. Rrjedhja e ajrit shkakton që kordat vokale të valëzohen dhe të vibrojnë, që krijon një gumëzhimë që quhet fonacion.

Në laring ka muskuj të vegjël që i bashkojnë kordat vokale dhe muskuj tjerë që i largojnë ato. Gjatë të folurit, kordat vokale hapen dhe mbyllen shpejt duke kyqur ose çkyqur zërin, varësisht se a prodhohet tingulli i zëshëm apo i pazëshëm. Muskuj të tjerë përfshihen në koordinimin e lartësisë së zërit. Kjo bëhet duke e lëvizur laringun në atë mënyrë që të rritet ose zvoglohet tensioni në kordat vokale. Megjithatë, vibracioni i kordave vokale në të vërtetë nuk shkaktohet nga aktiviteti muskulor, por nga kalimi i rrjedhjes së ajrit mes tyre.

Përfundi laringut është kanali i frymëmarrjes, ose trakea. Ne arrijmë te një pirun në tunelin që degëzohet majtas dhe djathtas. Këto janë bronket, që dërgojnë te mushkëritë në anën e majtë dhe të djathtë. Mushkëritë janë organe të buta, me vrima, elastike, dhe në formë hinke. Këtu oksigjeni që na jep jetë shndrrohet në gjak dhe largohet dioksidi i karbonit.

Mushkëritë zgjerohen dhe tkurren në mënyrë të përsëritur. Derisa zgjerohen, ajri hyn me vrull poshtë kanalit të frymëmarrjes në mushkëri. Derisa mushkëritë tkurren, ajri me vrull lëviz lart kanalit të frymëmarrjes, përmes laringut dhe jashtë gojës. Kjo është rrjedhja e ajrit jashtë që e mundëson të folurit tonë. Por çfarë e shkakton saktësisht ajrin që të rrjedh? Për të kuptuar këtë, ne duhet të dijmë diçka lidhur me mekanizmin e frymëmarrjes.

Mushkëritë, së bashku me zemrën, janë të vendosura në zgavrën e krahërorit ose toraksit. Kjo është hapësira brenda krahërorit, e mbështjellur me brinjët e krahërorit. Menjëherë nën mushkëri është një muskul i i hollë dhe i gjërë që quhet diafragma. Kjo e ndan kafazin e krahërorit nga zgavra e abdomenit që përmban stomakun, mëlqitë, zorrët dhe organet tjera.

Kur diafragma është e relaksuar, ajo është në formë të kupolës – qendra e saj është e kthyer lart nën mushkëri dhe zemër. Por kur fibrat muskulor në diafragmë tensionohen ose tkurren, diafragma rrafshohet. Si pasojë, qendra e diafragmës lëviz poshtë. Kjo ka dy rrjedhime – ajo shkakton që zgavra e krahërorit të bëhet më e madhe dhe zgavra e abdomenit të bëhet më e vogël. Ajo shtrydh poshtë stomakun zorrët dhe organet tjera.

Mushkëritë janë si tullumbace. Derisa zgavra e krahërorit bëhet më e madhe, sipërfaqja e mushkërive ngjitet me murin e brendshëm të zgavrës së krahërorit, duke shkaktuar që të zgjerohen gjitashtu edhe mushkëritë. Derisa hapësira në mushkëri rritet, ajri thithet poshtë kanalit të frymëmarrjes në mushkëri.

Ky është procesi i marrjes së frymës – që nganjëherë quhet frymëthithje. Kur një person merr frymën duke përdorur diafragmën, kjo quhet frymëmarrje me diafragmë ose frymëmarrje me abdomen. Një mënyrë tjetër me të cilën njerëzit e marrin frymën quhet frymëmarrje me krahëror. Muskuj të caktuar në krahëror (muskujt e jashtëm mes brinjëve) tkurren, duke i lëvizur brinjët jashtë dhe brenda. Kur kafazi i krahërorit ngritet, kjo gjithashtu rrit edhe madhësinë e zgavrës së krahërorit, duke shkaktuar që mushkëritë të zgjerohen dhe të fusin ajrin brenda.

Ju mund të thuani se një person merr frymë me krahëror, sepse ju mund të shikoni krahërorin e tij duke u ngritur derisa thith ajrin dhe duke rënë derisa e nxjerr ajrin jashtë. Ju mund të thuani se ai është duke përdorur diafragmën për të marrë frymë, sepse abdomeni i tij do të zgjatet derisa ai thith ajrin, pasi diafragma i shtyp poshtë  zorrët dhe të tjerat, duke shkaktuar ato të fryhen jashtë përpara. Mandej abdomeni shkon mbrapa derisa ai e nxjerr ajrin jashtë. Zakonisht, një person do t’i përdor edhe muskujt e diafragmës edhe të krahërorit gjatë thithjes së ajrit.

Thithja e ajrit, ose frymëthithja, është pjesa e vetme e frymëmarrjes që kërkon aktivitet muskulor. Nxerrja e ajrit, ose frymënxjerrja nuk kërkon aktivitet të asnjë muskuli. E gjithë kjo mund të bëhet duke relaksuar muskujt e njëjtë që janë përdorur për thithje të ajrit. Muskujt e krahërorit relaksohen dhe kafazi i krahërorit futet brenda. Diafragma relaksohet dhe organet e abdomenit e shtyjnë prapë atë lart në pozicionin e saj në fomë kupole. Mandej mushkëritë tkurren për shkak të elasticitetit të tyre – si një tullumbace që zvoglohet kur i del ajri jashtë.

Çfarë rëndësie ka kjo për të folurit? Të folurit ndodh derisa ne jemi duke e nxjerrë ajrin. Prandaj, të folurit nuk kërkon ndonjë përpjekje muskulore për rrjedhje të ajrit. Derisa muskujt e frymëmarrjes normalisht na ndihmojnë të mirëmbajmë nivelin e duhur tëshypjes së ajrit, teoritikisht është e mundur të flasim me rrjedhjen pasive të ajrit, ajrin që rrjedh natyrshëm jashtë derisa ne relaksohemi.

Natyrisht, ajri mund të nxirret edhe me forcë jashtë nga mushkëritë. Kjo quhet nxjerrje e ajrit me forcë. Megjithatë, kjo zakonisht nuk është e nevojshme, përveq nëse jemi duke bërë ushtime të jashtëzakonshme, kur fryjmë trumpetën, ose fryjmë një tullumbace. Në nxjerrjene ajrit me forcë, tkurren muskuj tjerë në krahëror (muskujt e brendshëm mes brinjëve), duke i afruar brinjët së bashku dhe duke ngjeshur zgavrën e krahërorit. Përveq kësaj, muskujt rreth zgavrës së abdomenit mund të shtërngohen, duke ngjeshur zorrët dhe organet tjera, duke i sforcuar ato lart ndaj diafragmës, dhe duke e shtypur lart zgavrën e krahërorit. Kjo e rrit shtypjen e ajrit në mushkëri, duke shkaktuar që ajri të nxirret jashtë me presion.

Përdorimi i muskujve të abdomenit për të sforcuar ajrin të del jashtë nuk duhet të ngatërrohet me frymëmarrjen përmes diafragmës. Diafragma tkurret vetëm gjatë thithjes së frymës. Ajo relaksohet gjatë nxjerrjes së frymës. Në anën tjetër, muskujt abdominal, shtërngohen me qëllim të rritjes së shtypjes së ajrit në mushkëri, duke sforcuar ajrin të del jashtë. Gjatë të folurit normal, kjo përpjekje zakonisht nuk vërehet, përveq nëse bërtasim ose këndojmë me zë të lartë.

Tani pasi kemi shqyrtuar thellë mekanizmin e të folurit, në vazhdim do të shqyrtojmë sesi këto pjesë punojnë së bashku gjatë prodhimit të të folurit.

Pjesë nga libri “Të kuptuarit dhe kontrollimi i belbëzimit – një qasje plotësisht e re e bazuar në hipotezën Valsalva” nga William D. Parry

Copyright © 2013 by William D. Parry