Parimet themelore të të folurit

TË FOLURIT ËSHTË PROCESI i shndërrimit të mendimeve në zë. Ai fillon me qëllimin tonë për të komunikuar. Ne i zgjedhim idetë që dëshirojmë t’i shprehim. Ne zgjedhim fjalët e duhura për t’i transmetuar ato ide. Ne e dijmë se si ato fjalë supozohet se do të tingëllojnë. Tani ne duhet të përdorim të gjitha pjesët e mekanizmit tonë të të folurit, të përshkruar në kapitullin e kaluar, për t’i prodhuar ata tinguj. Por si?

Siq do të përshkruhet në kapitujt pasardhës, pjesë të caktuara të trurit krijojnë programe motorike neurologjike për lëvizje të caktuara që kërkohen gjatë prodhimit të të folurit. Përmes procesit që quhet akordimi neuromotorik, truri përgadit muskujt e duhur për të reaguar kur ata pranojnë sinjalin shkrepës për lëvizje të caktuara.

Prodhimi fizik i të folurit përfshin katër elemente themelore:

• Frymëthithjen – në të cilën ajri futet në mushkëri.
• Rrjedhjen e ajrit jashtë – në të cilën ajri nxirret jashtë nga mushkëritë dhe kalon nëpër laring dhe gojë.
• Fonacionin – vibrimin e kordave vokale në laringun tuaj me kalimin e ajrit përmes tyre, duke prodhuar tingujt e zërit tuaj.
• Artikulimin – lëvizjet e buzëve, gjuhës dhe pjesëve tjera të traktit vokal, të cilat formojnë zgavra orale për të formuar zanoret, dhe të cilat pjesërisht ose përkohësisht e ndalojnë rrjedhjen e ajrit në mënyra të ndryshme për të krijuar bashkëtingëllore të caktuara.

Rrjedhja e ajrit

Në kapitullin e kaluar kemi shqyrtuar se si aparati i frymëmarrjes shkakton rrjedhjen e ajrit që e mundëson të folurit tonë. Frymëmarrja ka dy hapa themelor: frymëthithjen dhe frymënxjerrjen. Para se të flasim, ne së pari duhet të thithim ajrin për të mbushur mushkëritë me ajër, i cili na nevojitet për rrjedhjen e ajrit.

Siq kemi mësuar, frymëthithja është e vetmja pjesë e frymëmarrjes që kërkon aktivitet muskular. Derisa ne e thithim frymën, diafragma në formë të kupolës, e cila ndan zgavrën e krahërorit prej zgavrës së abdomenit, tkurret ashtu që qendra e saj lëviz teposhtë. Në të njëjtën kohë, muskuj të caktuar tkurren në krahëror, duke e rritur kafazin e krahërorit. Te dy këto lëvizje shkaktojnë që zgavra e krahërorit të rritet në madhësi. Me rritjen e hapësirës, shtypja e ajrit në mushkëri bëhet më e vogël se e ajrit përjashta. Si rezultat, ajri thithet brenda në mushkëri. Derisa kjo ndodh, laringu ynë mbetet i hapur gjerësisht, duke lejuar që ajri të rrjedh lirshëm.

Rrjedhja e ajrit të të folurit prodhohet gjatë nxjerrjes së frymës. Të gjithë tingujt e të folurit krijohen dhe barten nga rrjedhja e ajrit përjashta.  Nuk ka zë pa lëvizje të ajrit. askush nuk mund të flas derisa e mban frymën.

Derisa ne e nxjerrin frymën jashtë, muskujt e krahërorit dhe diafragma relaksohen ngadalë, duke lejuar që zgavra e krahërorit dhe mushkëritë të tkurren në madhësinë e tyre të zakonshme. Duke u zvogluar zgavra e krahërorit, shtypja e ajrit në mushkëri bëhet më e madhe se ajri përjashta. Rrjedhimisht, ajri tani rrjedh jashtë mushkërive, sikurse ajri që lëshohet nga tullumbacet. Ajri rrjedh përpjetë përmes laringut.

Për të nxjerrë frymën nuk kërkohet as forcë, as përpjekje. E gjitha që duhet të bëni është të relaksoheni. Rezultati është rrjedhja pasive e ajrit.

Siq është theksuar edhe më herët, është e mundur që të rritet forca e rrjedhjes së ajrit duke tkurrur muskujt abdominal. Këta muskuj forcohen përreth zorrëve dhe organeve tjera në zgavrën e abdomenit, duke i sforcuar ata përpjetë ndaj pjesës së poshtme të diafragmës. Kjo e shtyn diafragmën lart në zgavrën e krahërorit, duke e rritur shtypjen e ajrit në mushkëri. Është edhe një grup i muskujve të krahërorit të cilët mund të veprojnë për të zvogluar kafazin e krahërorit, duke shtuar shtypje shtesë në mushkëri. Si rezultat është nxjerrja e frymës me forcë.

Fonacioni

Ajri që del jashtë nëpër laringun e hapur shkakton shumë pak zë. Për t’u prodhuar zëri, kordat vokale në laring duhet të afrohen së bashku në atë mënyrë që ato do të vibrojnë me kalimin e ajrit përmes tyre. Ky vibracion quhet fonacion. Ju në të vërtetë mund të ndjeni laringun duke vibruar nëse e prekni fytin tuaj, afër mollës së Adamit, derisa jeni duke bërë një tingull të zëshëm.

Truri përgadit laringun për fonacion përmes procesit neurologjik që quhet akordim para fonacionit. Ky përgadit muskuj të caktuar të laringut për të bashkuar kordat vokale në kohën e duhur dhe me sasi të duhur të tensionit kur të pranohet sinjali shkrepës.

Siq kemi parë në kapitullin e mëhershëm, kordat vokale janë të ankoruara së bashku në skajet e përparme – d.m.th. kah pjesa e përparme e fytit. Në mënyrë që të shkaktohet fonacioni, skajet e brendshme të kordave vokale duhet të vendosen në pozicion të mbyllur. Kjo bëhet përmes disa muskujve shumë të vegjël në laring që lëvizin së bashku kërcin aritenoid dhe e bllokojnë në një pozicion. Muskuj të tjerë i japin kordave vokale tensionin e duhur që nevojitet për vibracion. Muskuj tërësisht të tjerë përdoren për të hapur kordat vokale.

Tani për tani, nuk ka nevojë të listojmë të gjithë këta muskuj sipas emrave. Megjithatë, do të ishte e dobishme nëse ne e kemi ndjenjën se si veprojnë ata. Filloni duke shkaktuar rrjedhjen lineare të frymës së pazëshme. Pa e ndalur frymën tuaj, shndërroni atë në tingullin “aah”. Mandej lejoni që fryma juaj të bëhet e pazëshme përsëri. Kur keni dëgjuar zërin, kordat vokale kanë qenë të bashkuara. Kur frymëmarrje ka qenë e pazëshme, kordat kanë qenë të hapura.

A i keni ndjerë lëvizjet në laringun tuaj? A i keni ndjerë kordat vokale se si mbyllen dhe hapen? Vazhdoni të praktikoni lëvizjen e kordave vokale derisa të familjarizoheni me atë se ku gjinden ato dhe si ndjehen ato.

Gjatë të folurit, kordat vokale hapen dhe mbyllen shpejt për të kyqyr ose çkyqur zërin, varësisht se a prodhohet tingulli i zëshëm apo i pazëshëm. Tingujt e zëshëm përfshijnë të gjitha zanoret – në gjuhën shqipe shkronjat a, e, ë, i, o, u dhe y. Fonacioni gjithashtu nevojitet për bashkëtingëlloret e zëshme – duke përfshirë tingujt në gjuhën shqipe b, d, dh, g, gj, l, ll, m, n, r, v, xh, z dhe zh.

Disa nga bashkëtingëlloret janë të pazëshme; ato e përdorin rrjedhjen e ajrit pa fonacion. Këtu përfshihen tingujt në gjuhën shqipe për shkronjat c, ç, f, h, k, p, q, s, t dhe th. Derisa prodhohen këta tinguj, kordat vokale do të hapen për për të ndërprerë përkohësisht fonacionin. Mandej ato mbyllen prapë për të shkaktuar zërin për pjesën tjetër të fjalës.

Është me rëndësi të vërehet që gjatë të folurit normal, ka shumë pak përpjekje muskulare që ndodh në laring. Muskujt në vetvete nuk kanë forcë për të shkaktuar që të vibrojnë kordat vokale.  E gjitha çfarë bëjnë ata është lëvizja e kordave vokale brenda dhe jashtë rrugës së rrjedhjes së ajrit, dhe përshtatja e tensionit. Vibracioni shkaktohet nga rrjedhja e ajrit, që është rezultat i relaksimit të krahërorit dhe diafragmës.

Artikulimi

Derisa rrjedhja e ajrit, tani gumëzhima me fonacion, kalon sipër në faring dhe gojë, ajo formësohet në tinguj karakteristik të fjalëve të cilat i flasim. Ky proces i formësimit quhet artikulim.

Shumica e artikulimit bëhet në gojë. Qiellza e butë ose velumi – zgjatja muskulare mbrapa qiellzës së fortë – zakonisht është e ngritur gjatë artikulimit, duke e bllokuar zgavrën e hundës që të pengoj kalimin e ajrit nëpër hundë.

Një lloj i artikulimit është formësimi i tingujve zanorë. Kjo bëhet duke e ndryshuar madhësinë dhe formën e zgavrës orale duke i vendosur gjuhën dhe buzët në pozita të ndryshme. Për shembull, ne themi “u” duke e ngritur gjuhën afër pjesës së mbrapme së gojës dhe duke i rrumbullakësuar buzët si një rreth i vogël. Kur ne themi “i”, gjuha ngritet afër pjesës së përparme të gojës dhe buzët shpalosen gati si për një buzëqeshje. (Ndoshta kjo është arsyeja pse fotografët i thonë klientëve të tyre për të thënë “cheese”). Kur ne themi “a”, gjuha lëshohet poshtë dhe buzët hapen. (rrjedhimisht, kjo është e dobishme për t’u thënë kur mjeku dëshiron të ketë një shikim më të mirë të fytit tonë).

Një lloj tjetër i artikulimit përfshin mënyra të ndryshme përmes të cilave ne krijojmë tinguj bashkëtingëllor.  Bashkëtingëlloret mund të shikohen si një gurgullimë e lehtë e shkaktuar nga buzët dhe gjuha gjatë rrjedhjes së ajrit.

Edhepse shumica e njerëzve nuk i kushton shumë vëmendje kësaj, ekpertët e gjuhës i kanë nxjerr vetes telashe me klasifikimin e secilës prej bashkëtingëlloreve sipas vendit të artikulimit në gojë ose nga mënyra se si prodhohet tingulli. Terminologjia e përdorur mund të ndryshoj, por përshkrimi si më poshtë i tingujve bashkëtingëllor mund t’ju jap një ide më të përgjithshme.

Një bashkëtingëllore klasifikohet si buzore (labiale) nëse ajo shkaktohet nga të dy buzët (si p.sh. p, b dhe m); buzore-dhëmbore (labio-dentale) nëse shkaktohet nga një buzë dhe dhëmbët (f dhe v), dhëmbore (dentale) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj dhëmbëve (dh dhe th); hojëzore (alveolare) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj mishit të dhëmbëve (d, t, l, n, r, s dhe z); qiellzore (palatale) nëse shkaktohen nga gjuha ndaj qiellzës së fortë (sh dhe zh); prapaqiellzore (velare) nëse shkaktohet nga gjuha ndaj qiellzës së butë (k dhe g);  dhe glotale nëse shkaktohet nga laringu (h).

Sipas përshkrimit të mënyrës së artikulimit, bashkëtingëlloret zakonisht klasifikohen si stopuese (ose “shpërthyese”), fërkimore, afrikate, likuide dhe hundore. Likuidet mund të referohen edhe si gjysmë-zanore.

Bashkëtingëlloret stopuese ose shpërthyese (p, b, t, d, k dhe g) shkaktohen nga bllokimi i shkurtër i rrjedhjes së ajrit, ashtu që shtypja e ajrit të rritet pak, dhe mandej një lëshim i befasishëm përmes një zëri të hovshëm. Bllokimi mund të bëhet me anë të bashkimit të buzëve (si p dhe b), me anë të majës së gjuhës ndaj mishit të sipërm të dhëmbëve (si t dhe d), ose me anë të shpinës së gjuhës ndaj qiellzës së butë (si k dhe g).

Gjatë artikulimit të bashkëtingëlloreve fërkimore (f, v, th, dh, s, z, sh, zh dhe h), rrjedhja e ajrit bllokohet vetëm pjesërisht. Duke dalë ajri jashtë, krijohet një zë fërshëllues nëse bashkëtingëllorja është e pazëshme  ose një zë vibrues nëse bashkëtingëllorja është e zëshme. Fërshëllimat ose vibrimet e ndryshme dallojnë varësisht se a kalon ajri mes buzës së poshtme dhe dhëmbëve (si në f dhe v), gjuhës dhe dhëmbëve (th dhe dh), gjuhës dhe mishit të dhëmbëve (s dhe z), ose gjuhës dhe qiellzës (sh dhe zh).

Tinguj fërshëllues krejt të tjerë artikulohen nëse ngushtimi nuk bëhet në gojë, por në laring, si për tingullin h. Tingulli h është tingull i pazëshëm dhe artikulohet derisa kordat vokale janë të hapura dhe kordat vokale false (kordat vestibulare) janë pjesërisht të mbyllura. Kjo është ngjashëm me atë që ndodh gjatë pëshpëritjes.

Bashkëtingëlloret afrikate – ç dhe xh – janë kombinim i bashkëtingëlloreve stopuese dhe fërkimore. Dallimi i vetëm mes tyre është se ç është e pazëshme dhe xh është e zëshme.

Bashkëtingëlloret likuide (l dhe r) artikulohen  duke vendosur një pjesë të gjuhës ndaj mishit të dhëmbëve dhe duke lejuar që fryma e zëshme të kaloj përmes hapësirës së hapur. Gjatë artikulimit të tingullit l, kontakti bëhet nga maja e gjuhës. Për tingullin r, anët e gjuhës mblidhen dhe prekin mishin e dhëmbëve.

Bashkëtingëlloret hundore (m, n dhe ng) tingëllohen përmes hundës. Për të arritur këtë, qiellza e butë lëshohet poshtë për t’i lejuar rrjedhjes së ajrit të zëshëm të kaloj përmes zgavrës së hundës. Në të njëjtën kohë, goja mbyllet nga buzët (m), nga gjuha dhe mishi i dhëmbëve (n), ose nga gjuha dhe qiellza e butë (ng). Këto janë bashkëtingëlloret e vetme për të cilat qiellza e butë nuk ngritet për të bllokuar zgavrën e hundës.

Jo i gjithë artikulimi bëhet në gojë. Laringu përdoret gjithashtu për të dhënë një efekt stopues për zanoret që janë në fillim të fjalëve. Ky lloj i artikulimit të zanoreve është i njohur si coup de glotte, ose “atak glotal”. Ne do t’i referohemi kësaj si ndalesë glotale. Kordat vokale dhe kordave vokale false bllokojnë përkohësisht rrjedhjen e ajrit, në mënyrë që të krijohet një shtypje e ajrit. mandej ajri lëshohet papritmas në një hov të vogël të fonacionit, i cili thekson fillimin e tingullit zanorë.

Gjatë të folurit normal, ndodh një mbivendosje gjatë prodhimit të tingujve, që quhet ko-artikulim. Derisa një bashkësi e muskujve është duke prodhuar një tigull, bashkësia e muskujve tjerë është pothuajse e gatshme për të prodhuar tingullin pasardhës. Vëreni, për shembull, dallimin në formën e buzëve tuaja kur formoni tingullin b në fjalët bir dhe në burrë. Fillimisht, buzët janë të gjëra, pothuajse të përgaditura për tingullin “i”. Në rastin e dytë, ato janë të mbledhuar, të gatshme për të formuar “u”.

Ose provoni beg dhe bretk. Në të parën, ju e artikuloni b me gjuhën e rrafshuar. Në të dytën, anët e skajshme të gjuhës janë pothuajse të ngritura për t’u përgaditur për tingullin r.

 

Përmbledhje

Tani ne duhet t’i përmbledhim së bashku: rrjedhja e butë dhe e lehtë e ajrit; laringu i relaksuar, me kordat vokale të gatshme për t’u mbyllur menjëherë kur nevojitet për të prodhuar fonacion; gjuha dhe buzët që lëvizin butësisht prej një pozicioni në tjetrin. Të folurit normal është vetëm një sekuencë e lëvizjeve. Ajo kërkon shumë pak përpjekje. Saherë që gjuha ose buzët bllokojnë përkohësisht rrjedhjen e ajrit, ato preken butësisht dhe e lëshojnë shpejt ajrin, pa forcë ose përpjekje, dhe pa shkaktuar shumë shtypje të ajrit.

Nëse të folurit duhet të jetë i lehtë, atëherë pse personat që belbëzojnë e bëjnë atë të vështirë? Pse përpjekja është aq e dukshme, duke shtërnguar buzët dhe gjuhën me aq forcë, dhe duke shkaktuar shtypje të ajrit derisa ai të bëhet pothuajse i skuqur? Pse, gjatë tentimit për të sforcuar fjalët të dalin jashtë, ai bën çdogjë në fuqinë e tij për të bllokuar fjalët brenda?

A mund të jetë se pjesë të caktuara të mekanizmit tonë të të folurit kanë funksione biologjike tjera që aktivizohen kur personi që belbëzon tenton të flas? A mund të jetë që këto funksione bëhen konfuze me procesin e të folurit në atë mënyrë që e bën të folurit të vështirë?

Në kapitullin e ardhshëm do të shqyrtojmë një mundësi të tillë.

 

Pjesë nga libri “Të kuptuarit dhe kontrollimi i belbëzimit – një qasje plotësisht e re e bazuar në hipotezën Valsalva” nga William D. Parry

Copyright © 2013 by William D. Parry